Του Γιώργου Μαυρίδη
geoxanthi@gmail.com
Τα “Fake news” δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας. Προϋπάρχουν στην πολιτική και κοινωνική ζωή του πλανήτη εδώ και δεκαετίες, είτε στην πρώιμη μορφή των φημών (λεκτικών και εντύπων) είτε στις μετέπειτα μορφές της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας. Ωστόσο, είναι σαφές ότι μετά τις Αμερικανικές εκλογές του 2016 ξεκίνησε μια παγκόσμια συζήτηση γύρω από το φαινόμενο της διασποράς ψευδών ειδήσεων, κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο μεγάλος όγκος των “fake news” γύρω από σημαντικά πολιτικά ζητήματα διόγκωσε τις ανησυχίες περί των επιπτώσεων των ψεύτικων ειδήσεων για τη Δημοκρατία.
Αρχικά, έγινε μια προσπάθεια προσδιορισμού του όρου “fake news”, ώστε να καταστεί σαφές το τί ακριβώς περικλείει ερμηνευτικά. Πριν από το 2016, οι ερευνητές χρησιμοποιούσαν τον όρο “fake news” κυρίως για να περιγράψουν σατιρικές ιστοσελίδες και φανταστικές ιστορίες, που διοχετεύονταν στο διαδίκτυο. Η ραγδαία εξάπλωση του φαινομένου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με τη μορφή των παραπλανητικών ειδήσεων, έδωσε νέα διάσταση στον όρο “fake news”, ο οποίος πλέον χρησιμοποιείται για να περιγράψει πρωτίστως τις χαλκευμένες ειδήσεις και τα κατασκευασμένα στατιστικά και δεδομένα που διαμοιράζουν χρήστες και ΜΜΕ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Γιατί “τσιμπάνε” οι χρήστες;
Το εύλογο ερώτημα που ανέδειξε η ραγδαία διόγκωση του φαινομένου της εξάπλωσης των ψεύτικων ειδήσεων στα social media, ήταν το γιατί οι χρήστες πέφτουν στην παγίδα και κοινοποιούν “fake news”. Σίγουρα πρόκειται για μια συμπεριφορά των χρηστών που δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά μόνο πολυδιάστατα και βάσει ερευνών και αναλύσεων. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η συμπεριφορά αυτή των χρηστών έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον ερευνητών ανά τον κόσμο, με τις πρόσφατες έρευνες να στρέφουν το επίκεντρό τους κυρίως στους χρήστες (τον βαθμό που τους επηρεάζουν οι χαλκευμένες ειδήσεις, το γιατί τις παράγουν ή τις κοινοποιούν καθώς και το πώς τις καταπολεμούν) παρά τόσο στο περιεχόμενο των ψεύτικων ειδήσεων.
Οι πιο πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι οι χρήστες πέφτουν στην παγίδα των ψεύτικων ειδήσεων και λειτουργούν ως διανομείς αυτών, λόγω αρχικά της προκατάληψής τους. Είναι σύνηθες οι άνθρωποι να αναζητούν επιβεβαίωση στις απόψεις και στα πιστεύω τους και όταν μια “είδηση” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βρίσκεται σε αυτό το πλαίσιο, τότε προσελκύει το ενδιαφέρον τους ακόμη και εάν πρόκειται για χαλκευμένη είδηση.
Στη συμπεριφορά αυτή των χρηστών σημαντικό ρόλο παίζουν και οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίοι τείνουν να προβάλουν περιεχόμενο στους χρήστες σχετικό με τις προτιμήσεις τους (πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές) ασχέτως της εγκυρότητας αυτού.
Συνεπαγόμενα, δημιουργείται το φαινόμενο της φούσκας, μέσα στην οποία ζουν οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και περιστοιχίζονται από άλλους χρήστες, ΜΜΕ και περιεχόμενο που βρίσκεται σε αρμονία με τις προσωπικές τους απόψεις και πιστεύω. Σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των χρηστών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαδραματίζει και αυτό που αποκαλείται “γραμματισμός στα Μέσα”, ο βαθμός ικανότητας δηλαδή των χρηστών να αναλύουν, αξιολογούν και παράγουν περιεχόμενο τόσο στα ηλεκτρονικά όσο και στα έντυπα μέσα.
Στην πράξη, οι χρήστες τείνουν να αποδέχονται το περιεχόμενο που βρίσκεται σε αρμονία με τις δικές τους πεποιθήσεις (πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές) και αναζητούν επιβεβαίωση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χωρίς να διασταυρώνουν την εγκυρότητα των πληροφοριών που συναντούν στο διαδίκτυο και σε πολλές των περιπτώσεων διαμοιράζουν και οι ίδιοι. Σίγουρα πρόκειται για ένα φαινόμενο και μια συμπεριφορά που χρήζει ιδιαίτερης μεταχείρισης και περαιτέρω διερεύνησης ώστε να δοθεί μια πληρέστερη εικόνα γύρω από την ψηφιακή παρουσία των χρηστών στον κόσμο του διαδικτύου και των social media και της σχέσης τους μέσα τα “fake news”. Το σίγουρο είναι ότι πλέον οι χαλκευμένες ειδήσεις παράγονται (είτε από τα ΜΜΕ είτε από τους χρήστες, είτε ακόμη και από υπολογιστές με τη χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης) με εξωφρενικά γρήγορους ρυθμούς και βρίσκουν αποδέκτες σε εξίσου σύντομο χρονικό διάστημα. Το φαινόμενο των “fake news” έχει λάβει διαστάσεις ανησυχητικές και με δεδομένη τη ραγδαία και συνεχή εξέλιξη των τεχνολογιών, η συμπεριφορά των χρηστών απέναντι στο φαινόμενο (πέραν της ευθύνης των ΜΜΕ και των αρμόδιων φορέων) είναι κρίσιμη.
*Ο Γιώργος Μαυρίδης είναι μέλος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων, κάτοχος μεταπτυχιακού με αντικείμενο Media and Communication Studies από το Malme University της Σουηδίας και πτυχιούχους του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
