Γράφει η Εύη Σταθουλίδου
Τον ιστορικό Πόντο, κοσμούν με την μακραίωνη παρουσία τους, πολλά Ιερά Μοναστήρια, Μοναστήρια ιδιαίτερης ομορφιάς αλλά και σημαντικής προσφοράς. Στην περιοχή της Τραπεζούντας, βρίσκονται τα Μοναστήρια του Βαζελώνος, του Περιστερεώτα, της Θεοσκεπάστου και της Σουμελά. Το κάθε ένα με τη δική του ξεχωριστή ιστορία και πορεία
Μετά την Άλωση της Τραπεζούντας (1461) και ενώ όλη η Μικρά Ασία κατελήφθη από τους Οθωμανούς, τα τρία μεγάλα Μοναστήρια της, διατήρησαν τις περιουσίες τους σχεδόν ανέπαφες. Μάλιστα, έρευνα των (Bryer & Cunningham 1994) υποστηρίζει ότι, τα έσοδα των Μονών της Ματσούκας (Σουμελα-Βαζελώνα-Περιστερεώτα) αποτέλεσαν την μεγαλύτερη οικονομική μονάδα της εκκλησίας μετά το Άγιον Όρος
Αξιοσημείωτη υπήρξε και η συμβολή τους τη δύσκολη περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Μονές διαδραμάτισαν σωτήριο ρόλο και ο πληθυσμός που διέμενε κοντά σε αυτές παρέμεινε αμιγής και ακμαίος
Επιπρόσθετα, στους κώδικες των Μονών διασώζονται εγγραφές που αναφέρονται σε περιστατικά επιδημιών – 13ος και 19ος αιώνας – όπως η χολέρα και η πανώλη. Την περίοδο λοιπόν που τις πόλεις έπλητταν αρρώστιες, πολλοί κάτοικοι φιλοξενούνταν για μεγάλο χρονικό διάστημα στα Μοναστήρια, από τα οποία αποχωρούσαν μόνο όταν υποχωρούσε και η ασθένεια
Οι Μοναχοί, προσέφεραν με αυταπάρνηση τις υπηρεσίες τους στον δοκιμαζόμενο λαό και δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που νοσούσαν και οι ίδιοι με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους. Μάλιστα, κώδικας της Μονής του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα που διασώθηκε, «πληροφορεί» ότι το 1796, όταν έπληξε ξανά την Τραπεζούντα η πανώλη, μολύνθηκε και η μοναστική αδελφότητα, με αποτέλεσμα να πεθάνουν ο ηγούμενος Γερβάσιος και ο μοναχός Σωφρόνιος
Μονή Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος
Η αρχαιότερη Μονή του Πόντου είναι του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος. Βρίσκεται στην Άνω Ματσούκα Τραπεζούντας ιδρυθείσα περί το 270 μ.Χ. Για την ονομασία της υπάρχουν δύο εκδοχές, η πρώτη ότι «πήρε» το όνομά της από το ομώνυμο όρος πάνω στο οποίο χτίστηκε και η δεύτερη -από τη Γη Ζαβουλώνος- όπως ονομαζόταν η περιοχή από όπου ξεκίνησε το κήρυγμά του ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Εκ του Ζαβουλών με παραφθορά Βαζελών
Ασκητές της μονής υπήρξαν ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Στα τέλη του 6ου αιώνα η Μονή καταστράφηκε από τους Πέρσες και ανοικοδομήθηκε από τον Ιουστινιανό με δαπάνη του αυτοκρατορικού ταμείου – Οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας, προστάτευσαν και ευεργέτησαν την Μονή – αυτοκρατορικά χρυσόβουλα των Μεγάλων Κομνηνών – Αλεξίου Γ΄ (1349-1390) και Μανουήλ Γ΄ (1390-1416/17). Επίσης, σημαντική υπήρξε και η συμβολή της Μονής στην Εκπαίδευση, η ύπαρξη έργων της Θεολογικής αλλά και της θύραθεν παιδείας, που βρίσκονταν αντιγραμμένα στην «πλούσια» βιβλιοθήκη του Μοναστηριού, αλλά και η πλειοψηφία των λογίων μοναχών, αποδεικνύει το επίπεδο της Εκπαίδευσης που παρέχονταν
Κατά το έτος 1819 η Μονή λεηλατήθηκε από ληστές οι οποίοι «απογύμνωσαν» το πλούσιο αρχειοφυλακείο της. Από τα σημαντικότερα χειρόγραφα της Μονής που διασώθηκαν είναι ο 5ος κώδικάς της – τα λεγόμενα acta Vazelonos – τα οποία προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για την αγροτική, κοινωνική και οικονομική ζωή στο Βυζάντιο, καθώς και για το δίκαιο της εποχής
Μονή Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα
Η Ιερά μονή Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα ιδρύθηκε το 752 μ.Χ. χτισμένη στην πλαγιά του όρους Πυργί Γαλίαινας Ματσούκας, σε υψόμετρο 1.210 μ. και σε απόσταση 28 χλμ. από την Τραπεζούντα
Κατά τα χρόνια της λειτουργίας της υπέστη σοβαρές ζημιές από επιδρομές και πυρκαγιές. Έπειτα από πυρκαγιά που ξέσπασε το 1483, η Μονή επισκευάστηκε με την άδεια του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β΄ (1481-1512). Η Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, έμεινε γνωστή στην εκκλησιαστική ιστορία του Πόντου τόσο για το έργο της όσο και για τη βιβλιοθήκη της, η οποία θεωρούνταν η πλουσιότερη της περιοχής
Αριθμούσε 4.000 τόμους, εκ των οποίων οι 800 ήταν χειρόγραφα συγγράμματα εκκλησιαστικής και θύραθεν γραμματείας. Επίσης η Μονή μερίμνησε ιδιαιτέρως και για την οργάνωση των ελληνικών σχολείων της περιοχής
Τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας της ήταν κατά την περίοδο της ρωσικής κατοχής της Τραπεζούντας (1916-1918). Η Μονή βρισκόταν από την πλευρά που κατείχαν οι Ρώσοι, και έτσι γλίτωσε τις βιαιότητες και την εκκένωση που υπέστησαν οι Μονές Σουμελά και Βαζελώνα. Όμως αυτό δεν απέτρεψε την οριστική ερήμωσή της το 1923 -υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεγάλης κλίμακας, Ελλάδας-Τουρκίας, που υπογράφηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας στις 24 Ιουλίου 1923. Η συνθήκη όρισε την μετεξέλιξη της Τουρκίας από Οθωμανική Αυτοκρατορία σε κράτος.
Μονή Θεοσκεπάστου
Το Μοναστήρι της Θεοτόκου Θεοσκεπάστου -το μοναδικό γυναικείο- στην επικράτεια των Μεγαλοκομνηνών, ιδρύθηκε το 1340 μ. Χ. από την Ειρήνη την Παλαιολογίνα, μητέρα του Αλέξιου Γ’ Κομνηνού. Ο ρόλος της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών και η σχέση της με το μνημείο είχε αποτυπωθεί και σε κτητορική παράσταση σε τοίχο του ναού που απεικόνιζε τον Αλέξιο Γ΄ Μεγάλο Κομνηνό, τη σύζυγό του Θεοδώρα και τη μητέρα του Ειρήνη. Ο ναός ανήκει σε ένα ευρύτερο μοναστηριακό συγκρότημα, που εντοπίζεται στις πλαγιές του όρους Μίθριον, στα μισά του δρόμου ανάμεσα στο λιμάνι και στην ακρόπολη της Τραπεζούντας. Ο τειχισμένος χώρος, εκτός από την κεντρική σπηλαιώδη εκκλησία, περιλαμβάνει κελιά και μικρότερους ναούς και στεγάζει χώρους ταφής. Μετά την ανακαίνιση του 1843 η Θεοσκέπαστος παρέμεινε γυναικεία μονή μέχρι το 1922, σήμερα υπάρχουν μόνο ερείπια
Μονή Παναγίας Σουμελά
Η Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά – το πιο γνωστό Μοναστήρι του Πόντου – ιδρύθηκε τέλη του 4ου αιώνα περί το 386 μΧ. από δύο Αθηναίους μοναχούς, τον Σωφρόνιο και τον Βαρνάβα. Το όνομα Σουμελά, ετυμολογείται από το όνομα του όρους Μελά και το ποντιακό ιδίωμα «σου», που σημαίνει «εις του»
Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα της Παναγίας, φιλοτεχνήθηκε από τον Ευαγγελιστή Λουκά τον 1ο αιώνα μ.Χ., έπειτα από το θάνατο του Ευαγγελιστή Λουκά, το ιερό κειμήλιο, μεταφέρθηκε στην Αθήνα από τον μαθητή του Ανανία και τοποθετήθηκε σε ναό της Θεοτόκου – γι’ αυτό το λόγο η εικόνα είχε ονομαστεί Αθηνιώτισσα – οι δύο μοναχοί, έκτισαν με τη συμπαράσταση της γειτονικής μονής Bαζελώνα κελί και στη συνέχεια εκκλησία μέσα στη σπηλιά σε υψόμετρο 1063 μέτρα
Μεγάλοι ευεργέτες της μονής ήταν ο Mανουήλ Γ΄ Kομνηνός (1390-1417), και ο Aλέξιος Γ΄ (1349-1390). O πρώτος προσέφερε στη μονή ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με τιμιόξυλο ενώ ο Αλέξιος Γ΄ την οχύρωσε, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλαιά της κτίσματα
Πολλά από τα προνόμια που χορήγησαν οι Κομνηνοί στη Μονή επικυρώθηκαν και επεκτάθηκαν επί Tουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια. Πολύτιμα έγγραφα και πολλά αρχαία χειρόγραφα φυλάγονταν στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού μέχρι τον βίαιο «ξεριζωμό» των Χριστιανικών πληθυσμών το 1922. Οι μοναχοί πριν εγκαταλείψουν τον χώρο της Μονής, έκρυψαν την εικόνα της Παναγίας, τον σταυρό του αυτοκράτορα Mανουήλ Γ΄ Kομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου, στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας
Επί πρωθυπουργίας Ελευθέριου Βενιζέλου, ο Πολύκαρπος Ψωμιάδης, Μητροπολίτης Ξάνθης και ο Λεωνίδας Ιασωνίδης- Υπουργός Πρόνοιας- της κυβέρνησης Βενιζέλου, ζήτησαν την μεσολάβηση του πρωθυπουργού για την επιστροφή των κειμηλίων
Στις 3 Οκτωβρίου του 1931 και έπειτα από πρόσκληση του Ελευθερίου Βενιζέλου, επισκέπτεται την Ελλάδα ο Πρωθυπουργός της Τουρκίας Ισμέτ Ινονού (έναν χρόνο νωρίτερα, τον Οκτώβριο του 1930, είχε υπογραφή το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας, Ουδετερότητας, Συνδιαλλαγής και Διαιτησίας)
Στις συζητήσεις που ακολούθησαν μεταξύ των ανδρών, ο Λεωνίδας Ιασωνίδης εντυπωσίασε τον νεαρό Πρωθυπουργό απευθύνοντάς του χαιρετισμό στη γλώσσα του
– Ο Ιασωνίδης ως απόφοιτος της Νομικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης μιλούσε άριστα την τουρκική γλώσσα – το θετικό κλίμα, επέτρεψε να τεθεί και το ζήτημα της επιστροφής των κειμηλίων της Ιεράς Μονής της Παναγίας Σουμελά
Πράγματι, το αίτημα έγινε δεκτό και η αποστολή για την επιστροφή των κειμηλίων δρομολογήθηκε. Ο γηραιότερος εν ζωή μοναχός της Παναγίας Σουμελά, Ιερεμίας Σουμελιώτης, με επιστολή του προς τον Μητροπολίτη Χρύσανθο -κατά κόσμον Χαρίλαο Φιλιππίδη, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών – υπέδειξε το Σημείο όπου ήταν κρυμμένοι οι θησαυροί της Ορθοδοξίας
Για την αποστολή, επιλέχθηκε ο Αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος, ταξίδεψε στον Πόντο και έπειτα από πολλές προσπάθειες βρήκε την Εικόνα, τον πολύτιμο Σταυρό με το Τίμιο Ξύλο και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστόφορου, δυστυχώς όμως το Ευαγγέλιο, υπέστη ανεπανόρθωτη ζημιά, σήμερα διασώζεται μόνο η στάχωση και λίγα φύλλα με ίχνη γραμμάτων
Τα πολύτιμα κειμήλια της Παναγίας Σουμελά τοποθετήθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών και έμειναν εκεί μέχρι το 1951 όπου ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη το Σωματείο Παναγία Σουμελά από τον γιατρό Φίλωνα Κτενίδη
Τον Αύγουστο του 1952, η εικόνα της Παναγίας ενθρονίστηκε επίσημα στον Ιερό Ναό που χτίστηκε προς τιμήν Της στο όρος Βέρμιο Ημαθίας
Πηγές:
Cunningham, M., & Bryer, A. (Eds). (1994). Mount Athos and Byzantine Monasticism: Papers from the Twenty-Eighth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham
Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού (2009). (τομ. 1-12) «Ιστορία-Λαογραφία- Πολιτισμός». Μαλλιάρης Παιδεία
Πελαγίδης, Σ. (2001). Ο Κώδικας της Ιερής Μονής Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Αρχείο οικογένειας Γραμματοπούλου. Θεσσαλονίκη σ. 24-25
Τοπαλίδης, Π. (2016). Ιστορία της Ιεράς Βασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής του Τιμίου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου Ζαβουλών ή Βαζελών, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 77-79
Φωτιάδης, Κ. (1998). «Τα Μοναστήρια του Πόντου» Θεσσαλονίκη σ. 172, 194
Η ιστορία της Παναγίας Σουμελά – Από τον Πόντο στην Ημαθία. Ανακτήθηκε από
www.dogma.gr/diafora/i-istoria-tis-panagias-soumela-apo-ton-ponto-stin-imathia/5108
Κυριακίδης, Θ. ( Ιστορία της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννη Βαζελών) Ανακτήθηκε από
https://neolaia.poe.org.gr/default.aspx?catid=182
