Γράφει η Εύη Σταθουλίδου
“ Πέρα ως πέρα στη γη της Ιωνίας
δοξαστικό αχολόγησε τροπάρι!
απ’ την Κνωσσό ως την Πέργαμο θεία χάρη
όπου Ελλάδα πηγή της αρμονίας.
Και ω Σμύρνη πάντα εσύ μαργαριτάρι
στα μαλλιά της νεράιδας Μικρασίας! ”
Η δεκαετία 1912-1922 υπήρξε η σημαντικότερη ιστορική στιγμή στις διαδικασίες μεταμόρφωσης του γεωπολιτικού, αλλά και του ανθρώπινου τοπίου σε όλη την Εγγύς Ανατολή, συμπεριλαμβανομένων και των Βαλκανίων. Η εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού με το κίνημα των Νεότουρκων, άλλαξε όλα τα έως τότε δεδομένα και τις ισορροπίες που είχαν διαμορφωθεί σε ένα δύσκολο γεωγραφικό χώρο 1 . Οι αντιθέσεις, τόσο στο εσωτερικό του οθωμανικού χώρου όσο και στο εσωτερικό της Ελλάδας, και, μάλιστα σε ένα ρευστό διεθνές πεδίο, οδήγησαν στη γνωστή κατάληξη που σφραγίστηκε με τη συντριπτική ήττα του ελληνικού στρατού στο μικρασιατικό μέτωπο (1919-1922) 2.
Οι πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις, είχαν ως αποτέλεσμα αλλεπάλληλες και διαδοχικές μαζικές ροές προσφύγων ελληνοχριστιανικής καταγωγής από την Τουρκία με προορισμό την Ελλάδα. Οι επήλυδες αντιμετωπίστηκαν τόσο στο πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου στην Ελλάδα, όσο και στη συλλογική συνείδηση ως «πρόσφυγες» 3 . Η μετακίνηση πληθυσμών από την Τουρκία προς την Ελλάδα, αλλά και από την Ελλάδα προς την Τουρκία, προβλέφθηκε ρητά σε μια πρωτοφανή διεθνή νομική πράξη, η οποία καταρτίσθηκε κατά τις ειρηνευτικές διευθετήσεις της Ελλάδας με την Τουρκία, στο πλαίσιο της Συνδιάσκεψης Ειρήνης της Λωζάνης (20 Νοεμβρίου 1922 μέχρι 24 Ιουλίου 1923) 4 .
-Το πολιτικό κλίμα της εποχής και η αντιμετώπιση των Προσφύγων
Η εικόνα που είχε διαμορφωθεί από τους γηγενείς για τους ομοεθνείς τους, που κατοικούσαν στα οθωμανικά εδάφη, υπήρξε εν πολλοίς αρνητική. Το αρνητικό αυτό κλίμα, επέτειναν οι εμπάθειες και αντιθέσεις των βενιζελικών και αντιβενιζελικών, οι οποίες ήταν ιδιαιτέρως οξυμμένες. Οι αντιπαραθέσεις των δυο ισχυρών ανδρών, του Βασιλιά Κωνσταντίνου και του Ελευθερίου Βενιζέλου για τα εθνικά θέματα, και, η πλήρης ρήξη τους -προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, 1916-, δυσχέραινε ακόμη περισσότερο το ήδη τεταμένο κλίμα 5. Είναι γνωστό ότι οι σχέσεις Βενιζέλου – Κωνσταντίνου είχαν ήδη διαταραχθεί κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους με αφορμή την έγκαιρη κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Όμως, η έκρηξη του Α΄ ΠΠ το 1914, ιδιαιτέρως, η εκστρατεία των Δαρδανελλίων, οδήγησαν σε ριζική διαφωνία και τελικά σε παραίτηση τον Βενιζέλο τον Φεβρουάριο του 1915.
Τον Νοέμβριο του 1916 -και με την Ελλάδα διχασμένη-, έλαβαν χώρα στην Αθήνα βίαιες συγκρούσεις, οι οποίες έμειναν γνωστές στην ιστορία ως «Νοεμβριανά» 6. Οι ομάδες των «Επίστρατων» του Δ. Γούναρη και του Ι. Μεταξά οργάνωσαν πογκρόμ κατά των βενιζελικών. Στο στόχαστρο των ένοπλων παρακρατικών, βρέθηκαν επίσης, οι πρόσφυγες και οι Κρητικοί της Αθήνας. Συνθήματα όπως:
«Ο βασιλιάς μας θα ζώσει το σπαθί, θα σφάξει Αγγλογάλλους και βενιζελικούς μαζί» και «Ο φονεύων βενιζελικόν δεν φονεύει άνθρωπον», καταδεικνύουν το «βαρύ» κλίμα της εποχής. Η αντιπροσφυγική στάση, επιβεβαιώνεται επίσης και από τον Ίωνα Δραγούμη, ο οποίος επικρότησε κατά τα Νοεμβριανά (1916) την πολιτική των Επίστρατων. Στα κείμενά του, δεν υπήρχε καμία λέξη συμπάθειας για τους εκδιωγμένους Έλληνες της Ανατολής. Για τον Δραγούμη «λαός» ήταν μόνο οι μοναρχικοί παλαιοελλαδίτες 7 .
Το τεταμένο κλίμα της εποχής, αποτυπώνεται και στο γράμμα του πρώην πρωθυπουργού Π. Κανελλόπουλο προς τον Ηλία Βενέζη:
«Το πολιτικό πάθος, οι κομματικοί φανατισμοί έκαναν μια μεγάλη μερίδα του ελληνικού λαού, που είχε από το 1915 διχασθεί, να μην αντικρύσει με συμπάθεια τους “πρόσφυγες”, όταν τα αδυσώπητα κύματα της Ιστορίας τους έριξαν επάνω στα βράχια της Ελλάδος. Το θυμάμαι και ανατριχιάζω. Αν και ήμουν τοποθετημένος οικογενειακά στη μερίδα εκείνη, δεν συμμερίσθηκα ούτε στιγμή και ξέρω πολύ καλά, ότι και πολλοί άλλοι της ίδιας “παρατάξεως” δεν συμμερίσθηκαν – την αθέλητη αυτή διαστροφή, που έχει, ωστόσο, την ιστορική της εξήγηση» 8 .
Επιπροσθέτως, τα όσα έγραψε ο πρίγκιπας Ανδρέας – αδελφός του Κωνσταντίνου – στον Ιωάννη Μεταξά, «φωτίζουν» περαιτέρω -εξαιρετικά – σκοτεινές πτυχές της εποχής. Συγκεκριμένα, στο γράμμα του ανέφερε:
«Απαίσιοι πραγματικώς είναι οι εδώ Έλληνες, εκτός ελαχίστων. Θα ήξιζε πράγματι να παρα δώσωμεν την Σμύρνην εις τον Κεμάλ διά να τους πετσοκόψη όλους αυτούς τους αχρείους, οι οποίοι φέρονται ούτω κατόπιν του φοβερού αίματος όπερ εχύσαμεν εδώ. Αίματος της Παλαιάς Ελλάδος δε, διότι όλα τα παιδιά των οπωσδήποτε καλυτέρων οικογενειών των ενταύθα υπηρετούν εις την Σμύρνην και τα μετόπισθεν, αλλοίμονον δε αν εν οιονδήποτε τμήμα ευρεθή σχηματισμένον μόνον από Μικρασιάτας και ενώπιον του εχθρού!» 9 .
Λίγο πριν την αναχώρηση από τη Σμύρνη των ελληνικών υπηρεσιών και ενώ το μέτωπο είχε σπάσει, ο νεαρός πολιτικός Γεώργιος Παπανδρέου ενημερώθηκε από τον Στεργιάδη για την επερχόμενη καταστροφή. Στην ερώτηση του Παπανδρέου «Γιατί δεν ειδοποιείται τον κόσμο να φύγει;», ο Στεργιάδης απάντησε: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα» 10
Πολύ παραστατικά περιγράφει τη συμπεριφορά των γηγενών απέναντι στους πρόσφυγες και ο λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου:
«Οι εδώ πληθυσμοί, οι ντόπιοι, οι εντός των ορίων του ελεύθερου κράτους γεννημένοι και εγκαταστημένοι δε δέχτηκαν καθόλου μ’ ευχαρίστηση τους πρόσφυγες. Τους είδαν σαν ορδές, που ήρθαν να τους πάρουν γη, σπίτια και δουλειές. Αυτά τα αισθήματα αναπτύχθηκαν κυρίως στη Βόρειο Ελλάδα, Θεσσαλονίκη ειδικότερα, όπου κατέφυγε το μεγαλύτερο μέρος της προσφυγιάς και όπου η πρόσφατη αποχώρηση των τουρκικών πληθυσμών είχε αφήσει αμύθητες ακίνητες περιουσίες. Τις περιουσίες αυτές, τις ροκάνιζαν ήδη και ετοιμάζονταν να τις αποχωνέψουν οι εντόπιοι, οι δυτικομακεδόνες, οι διάφοροι δήθεν μακεδονομάχοι και οι παλαιοελλαδίτες αξιωματικοί, χωροφύλακες, δημόσιοι υπάλληλοι – με ένα λόγο οι ελευθερωτές. Όλοι αυτοί λύσσαξαν με τους πρόσφυγες, τους φτωχούς και ελεεινούς κυρίως τους απομάκρυναν, τους έκλεισαν κατάμουτρα τις πόρτες, τους γκετοποίησαν, τους απομάκρυναν κοινωνικά και προπαντός προσπάθησαν να τους συντρίψουν ψυχικά» 11 .
Σύμφωνα με τον Αγτζίδη, η αντιπροσφυγική στάση της συντηρητικής παράταξης διατηρήθηκε για αρκετά χρόνια μετά την Καταστροφή. Έξι χρόνια μετά θα υπάρχουν κείμενα με τα οποία επιζητούσαν τον «εξαγνισμό της πρωτεύουσας», τον διαχωρισμό των «καθαρόαιμων Ελλήνων» από τους «Τουρκόσπορους». Χαρακτηριστικές είναι οι εξάρσεις του Γεωργίου Βλάχου στην εφημερίδα «Καθημερινή», ο οποίος ακόμη και το 1928 αποκαλεί τους πρόσφυγες ως «προσφυγική αγέλη».
Ο Νίκος Κρανιωτάκης, φιλομοναρχικός εκδότης του Πρωινού Τύπου, στην εφημερίδα του θα απαιτήσει το 1933 να επιβληθεί στους πρόσφυγες να φορέσουν κίτρινα περιβραχιόνια για να τους διακρίνουν και να τους αποφεύγουν οι “Έλληνες”. Χαρακτηριστική της νοοτροπίας της ηγετικής τάξης των μοναρχικών αποτελεί το παρακάτω απόσπασμα:
«Συμπονούμεν και συμπαθούμεν τους πρόσφυγας ως ανθρώπους και αδελφούς δυστυχήσαντας και παθόντας, αλλά δεν τους θέλομεν ούτε ως ψηφοφόρους, ούτε ως εκλογείς, ούτε ως εκλεξίμους, ούτε ως πολίτας δικαιουμένους να κυβερνήσουν την Ελλάδα» 12.
-Ο Νόμος 2870/1922
Τον Ιούλιο του 1922, η μοναρχική ελληνική κυβέρνηση, αποφάσισε να απαγορεύσει στον ελληνικό πληθυσμό να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία. Η απόφαση πήρε τη μορφή του νόμου 2870/1922, ο οποίος προέβλεπε αυστηρές πειθαρχικές και χρηματικές ποινές, στην περίπτωση πλοίων που θα μετέφεραν πληθυσμό.
Ο Νόμος 2870/1922 «Περί της παρανόμου μεταφοράς προσώπων ομαδόν ερχομένων εις Ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής»:
Άρθρο 1.
Απαγορεύεται η εν Ελλάδι αποβίβασις προσώπων ομαδόν αφικνουμένων εξ αλλοδαπής, εφ’ όσον ούτοι δεν είναι εφωδιασμένοι δια τακτικών διαβατηρίων νομίμως τεθεωρημένων ή δια των εγγράφων των εκάστοτε οριζομένων δια Β Διαταγνάτων., εκδιδομένων προτάσει των επί των Εσωτερικών, Εθνικής Οικονομίας και Περιθάλψεως Υπουργών.
Άρθρο 2.
1. Πας πλοιοκτήτης, πράκτωρ, ή πλοίαρχος ή άλλο οιονδοίποτε μέλος του πληρώματος πλοίου τινός, όστις ήθελεν αναλάβει, διευκολύνει ή δεχθή την εις Ελλάδα μεταφοράν των περί ων η εν άρθρω 1 απαγόρευσις προσώπων, τιμωρείται δια φυλακίσεως εξ τουλάχιστον μηνών και δια χρηματικής ποινής από τρισχιλίων μέχρι δεκασχιλίων δραχμών δι’ έκαστον, κατά παράβασιν του παρόντος νόμου, μεταφερόμενον πρόσωπον.
2. Προκειμένου περί πλοιάρχου ή άλλου μέλους του πληρώματος, η καταδικαστική απόφασις δύναται ν’ απαγγείλη εις βάρος του ενόχου και την οριστικήν ή προσωρινήν στέρησιν του δικαιώματος της παρ’ αυτού ασκήσεως του ναυτικού επαγγέλματος.
3. Αι κατά το παρόν άρθρον υποθέσεις εισάγονται δι’ απ’ ευθείας κλήσεως ενώπιον του αρμοδίου Πλημμελειοδικείου.
Άρθρο 3.
Το ενεργήσαν παράνομον μεταφοράν πλοίον θεωρείται υπέγγυον δια την πληρωμήν της κατά το προηγούμενον άρθρον ποινής, υποχρεουμένης της λιμενικής αρχής να μη επιτρέπη τον απόπλουν αυτού μέχρι της οριστικής και τελεσιδίκου εκδικάσεως της υποθέσεως κατά των συμφώνως προς το άρθρον 2, υπαιτίων παρανόμου μεταφοράς και της καταβολής των χρηματικών ποινών 13
Ο νόμος 2870/1922 ψηφίστηκε «ομοφώνος» στη συνεδρίαση της 14ης Ιουλίου 1922 και υπογράφηκε στις 16 Ιουλίου 1922 από τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον Λ.Κ. Ρούφο. Άρχισε δε να ισχύει από τη στιγμή της δημοσιευσής του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, στις 20 Ιουλίου, αρ. φύλλου 119. 14
Σύμφωνα με τον Βλάσση, o νόμος υιοθετήθηκε πριν από την ήττα στη Μικρά Ασία, αλλά ψηφίσθηκε ως έσχατο μέτρο αντιμετώπισης της άναρχης έλευσης προσφύγων από τον Καύκασο. Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνά του, αναφέρει ότι, παρ’ όλες τις εγκυκλίους διαταγές που εξέδωσαν οι αρμόδιες υπηρεσίες για απαγόρευση κατάπλου στους ελληνικούς λιμένες ατμοπλοίων που μετέφεραν Καυκασίους, το β΄ δεκαήμερο του Μαΐου 1922, σημειώθηκαν χιλιάδες νέες αφίξεις. Το πρόβλημα ήταν οξύτατο, καθώς μεταξύ των επιβατών, οι οποίοι μεταφέρονταν υπό άθλιες συνθήκες, είχαν αναπτυχθεί μεταδοτικές ασθένειες.
Στις 31 Μαΐου η κυβέρνηση υπέβαλε επείγον νομοσχέδιο και στις 11 Ιουνίου ψηφίσθηκε από την Γ΄ Συντακτική Συνέλευση ο νόμος 2870 που δημοσιεύθηκε στις 20 Ιουλίου 1922. Κατά τη διαδικασία, δεν σημειώθηκε αντίδραση των Φιλελευθέρων πολιτικών, ούτε και εκτός του Κοινοβουλίου. Μόνον ορισμένες αντιπολιτευόμενες εφημερίδες δημοσίευσαν μεμονωμένα και δίχως συνέχεια επικριτικά άρθρα 15.
-Οι αφιχθέντες πληθυσμοί
Η καταστροφή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία και η διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος, αναμφίβολα, αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη πρόκληση για την Ελλάδα στη διάρκεια του 20ού αιώνα. H Ελλάδα, οικονομικά εξαντλημένη από τον Μικρασιατικό Πόλεμο (1919-1922) και ηθικά καταπτοημένη από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ανέλαβε το δυσβάστακτο βάρος να αποκαταστήσει γύρω στους 1.400.000 Έλληνες πρόσφυγες, που κατέκλυσαν τη χώρα μετά τον αναγκαστικό και βίαιο ξεριζωμό από τις πατρογονικές εστίες της Ανατολής 16. Οι ελληνικές υπηρεσίες, υπολόγισαν ότι, το 1922 κατέφυγαν στην Ελλάδα 700.000 πρόσφυγες, στους οποίους, μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, προστέθηκαν ακόμη 800.000. Σύνολο 1,5 εκατομμύριο, στους οποίους πρέπει να συναθροισθούν οι προηγούμενοι χιλιάδες πρόσφυγες της Άνω Μακεδονίας, της Ανατολικής Ρωμυλίας, της Αλβανίας και της Νοτίου Ρωσίας που είχαν βρει άσυλο μεταξύ των ετών 1913-1919 17.
*Ποίημα, Κωστής Παλαμάς « Ανατολή »
1. Αγτζίδης, Βλ. (2012). Η συμβολή των προσφύγων στην πολιτική, πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας. στο πρακτικά 5ου Συμποσίου Ν. Ιωνία. Εκδόσεις ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ.
2. Αγτζίδης, ό,π. σ. 37
3. Ζάικος, Ν. «Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα. Η διεθνής δικαιϊκή προοπτική» στο ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Από την τραγωδία, στην εποποιΐα. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 2009. σ. 23
4. Ζάικος, ό,π. σ. 30
5. Πρακτικά Συμποσίου « Η Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης – Η κορύφωση της Σύγκρουσης δύο κόσμων» Παπαδάκης, σ. 21
6. https://eleftherostypos.gr/istories/64709-i-poliorkia-tis-athinas-apo-tis-dynameis-tis-antant-prin-apo-100-xronia/
7. https://kars1918.wordpress.com/2010/12/27/i_dragumis/
8. Ρήγος, Αλ. (1999). «Η Β’ Ελληνική Δημοκρατία1924-1935: Οι πολιτικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής». Εκδ. Θεμέλιο, σ. 277
9. Μαυρογορδάτος, Γ. (2016). «1915: Ο Εθνικός Διχασμός». Εκδόσεις: Πατάκη, σ. 225
10. Δαφνής, Γρ. (1997). «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων» 1923-1940 Εκδόσεις: Κάκτος, τόμ, Ά, σ.31
11. Βακαλόπουλος Κ., Νεοελληνική Ιστορία (1204 – 1940), Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 445
12. https://kars1918.wordpress.com/2019/07/25/2870-1922/
13. Μαχαιρίδης, Χ. (2022). Ο Νόμος 2870/1922 Και Η “Εύτακτος Αποχώρησις” Από Τη Μικρά Ασία. Εκδόσεις: Έρεισμα, σ. 49
14. Μαχαιρίδης, ό,π. σ. 50
15. Βλάσης, Κ. (2020). Πρόσφυγες, Οικονομία & Νομοθεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία: Ο επίμαχος Νόμος». 2870/1922 “Περί της παρανόμου μεταφοράς προσώπων ομαδόν ερχομένων εις Ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής”», Αθήνα
16. Πελαγίδης, Ε. (2009). «Οικονομικές συνιστώσες του προσφυγικού ζητήματος (1923-1930)». στο ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Από την τραγωδία, στην εποποιΐα. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 2009. σ. 81
17 . Μέρτζος, Ν. (2009). «ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» Από την τραγωδία, στην εποποιΐα. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών σ. 9
Ακολουθήστε το xanthinea.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλα τα τελευταία Νέα της Ξάνθης, καθώς και Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Xanthinea.gr
