Fragmenta Βιοσοφίας και Ποίησης: Βάντα Παπαϊωάννου Βουτσά «Με πούδρα Tokalon», εκδ. Παρατηρητής 2022
Του Θανάση Μουσόπουλου
Εισήγηση, 15 Μαρτίου 2023
Για πρώτη φορά, απ’ ό,τι θυμάμαι, συνάντησα τη συνάδελφο Βάντα (ως Ευανθία) Παπαϊωάννου στο εξαιρετικό βιβλίο «Η διδασκαλία της ξένης λογοτεχνίας στο γυμνάσιο και λύκειο» έργο που εκδόθηκε το 1989 και περιέχει δοκίμια σε κείμενα ξένων λογοτεχνών που ανθολογούνται στα σχολικά βιβλία. Συνεργάστηκαν φιλόλογοι του νομού Ροδόπης, ανάμεσά τους η Βάντα που επεξεργάστηκε και παρουσίασε το διήγημα του Άντον Τσέχωφ «Βάνκας».
Έχω τη χαρά και τιμή να ξεδιπλώσω σκέψεις και ιδέες για το βιβλίο της Βάντας Παπαϊωάννου Βουτσά «Με πούδρα Tokalon» που εκδόθηκε στην καλαίσθητη σειρά των εκδόσεων του Παρατηρητή το 2022.
Είναι το τρίτο βιβλίο της Βάντας, η οποία γεννήθηκε το 1947 στο Λαύριο Αττικής από γονείς πρόσφυγες (από την Πέραμο Μικράς Ασίας ο πατέρας, από το Κερτς Κριμαίας η μητέρα). Φοίτησε στο Ιστορικό-Αρχαιολογικό τμήμα του πανεπιστήμιου της Αθήνας. Ζει με την οικογένειά της στην Κομοτηνή, όπου εργάστηκε ως καθηγήτρια στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Έχει συντάξει και επιμεληθεί τουριστικό οδηγό και φυλλάδια της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και του Δήμου Μαρώνειας, έχει επιμεληθεί το βιβλίο «Γεύσεις και αναμνήσεις από τη Ροδόπη» του αείμνηστου αγαπητού μου Θανάση Πανδρευμένου, ενώ αρθρογραφεί σε πολιτιστικά ηλεκτρονικά περιοδικά με άρθρα λαογραφικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, περιβαλλοντικά κ.ά. Έχουν προηγηθεί δύο πεζογραφήματα: τα βιωματικά αφηγήματα: «…μύριζε γαζία» στις εκδόσεις ΔΙΑΝΥΣΜΑ, 2014 και η νουβέλα «Τα λουμινάκια» από τις εκδόσεις ΑΩ ΤΟ 2017.
Το τρίτο βιβλίο της, το οποίο παρουσιάζεται σήμερα, αποτελείται από μικρού μεγέθους αφηγήματα και οκτώ εμβόλιμα ποιήματα. Όσον αφορά τα αφηγήματα, δεν θεωρώ τυχαίο ότι τον Τσέχωφ που αναφέραμε ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το μικρό διήγημα. Σε συνέντευξή της η συγγραφέας δηλώνει:
«Η αλήθεια είναι ότι η μικρή αυτή φόρμα μου αρέσει πολύ, πράγμα το οποίο διαπιστώνω ακόμα και από την καθημερινή μου επικοινωνία μέσα από τα socialmedia. Την είχα δοκιμάσει και στη «Γαζία» πιο «απλωμένη», την άφησα όμως στην άκρη με «Τα λουμινάκια» που ήταν νουβέλα. Αλλά επανήλθα, γιατί η μικρή αυτή φόρμα μου δίνει τη δυνατότητα να δώσω εικόνες ζωής και να είναι περιγραφικά τα κείμενα, που ναι μεν εικονοποιούν τον λόγο τους αλλά, πολλές φορές, έχουν και μια χροιά φιλοσοφική, όπως φαίνεται και στα κείμενα της «Πούδρας Tokalon», αρκετά από τα οποία καταλήγουν και σε ένα επιμύθιο. Ένα συμπέρασμα δηλαδή φιλοσοφικό ή ζωής, όπως θέλει κανείς μπορεί να το πει. «Οι αναμνήσεις είναι μια κινητήρια δύναμη του νου»
Θα έλεγα ότι εκείνο που καθόρισε την πορεία της είναι ένας δυϊσμός, τοπικός και χρονικός. Πρώτα ένας δυϊσμός μεταξύ της παιδικής και νεανικής ζωής στο Λαύριο και της ενήλικης ζωής στη Ροδόπη. Υπάρχει και ένας χρονικός δυϊσμός.
Η συγγραφέας εξομολογείται:
«Όλα τα παιδικά μου ενθυμήματα έχουν φόντο την αυλή, την μαρμαροστρωμένη αυλή του σπιτιού μας με τον ψηλό μαντρότοιχο, που την έκανε φρούριο κι εγώ πίσω του ζούσα γεμάτη ασφάλεια. Εκεί τα παιχνίδια με «τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο» το κατακαλόκαιρο, εκεί οι βροχές και το πλατσούρισμα, εκεί τα φαγοπότια με τους ξενιτεμένους συγγενείς. Έτσι οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας μοσχοβολάνε από τα λουλούδια της αυλής και ζουν στη σκιά του πατέρα και της μητέρας, «άρχοντες» της αυλής μας!».
Έχω επιλέξει στις κατά καιρούς παρουσιάσεις λογοτεχνικών κειμένων να τεκμηριώνω τις διαπιστώσεις μου με αποσπάσματα του / ή της δημιουργού.
Ένα απόσπασμα από το παρουσιαζόμενο βιβλίο αποτυπώνει εξαιρετικά παιδικά της ενθυμήματα – που μου θυμίζει και δικές μου παιδικές εμπειρίες, όταν μαθητής δημοτικού τα καλοκαίρια δούλευα στο υποδηματοποιείο Ράλλη.
«Έτσι της έρχεται να του πει να βάλει και πέταλα, εκείνα τα μικρά πεταλάκια, που έσωζαν από τη φθορά τα παιδικά παπούτσια και σε έκαναν να νιώθεις σαν αλογάκι σκυριανό» (σ. 23-24)
Στην περίοδο εκείνη ανάγεται και ο χαρακτηριστικό τίτλος του βιβλίου.
«Βρήκα και την πούδρα σου την TOKALON στη δερμάτινη τσάντα σου, το μοναδικό σου καλλυντικό, μαζί με ένα ζευγάρι γάντια», λέγει απευθυνόμενη η Βάντα στη μανούλα της (σ. 37).
Ο δυϊσμός τον οποίο προανέφερα περικλείει τη συλλειτουργία αρχαίων και νέων προτύπων.
«”Μια ρίζα καλαμιάς μπορεί και να κρατάει τους δεσμούς είκοσι έξι αιώνες, μια καλαμιά έρημη και μόνη στο πλάτωμα του βουνού. Μια μοναχική καλαμιά ίσως και να είναι απόγονος εκείνης της λαμπρής εποχής”, είπε ο νεαρός αρχαιολόγος της ξενάγησης, μεταφέροντας το παιχνίδισμα της σκέψης του αρχαιολόγου, που έφερε στο φως τα μεταλλοπλύσια.
Δεσμοί κρυφοί, δεσμοί φανεροί. Βαδίζουν οι αιώνες» (σ. 20,21).
Η Βάντα δε χάνει ευκαιρία να δηλώνει και να ζωογονεί την ελληνική διαχρονία στον λόγο και στη ζωή.
«Ξετύλιξαν τα έπη του Ομήρου, αλίευσαν τις ειρηνικές γραφές, τις περιπέτειες του καθημερινού ανθρώπου στην Οδύσσεια […] Κι εκείνος ο αδιάκοπος πόλεμος της Ιλιάδας τόνισε με τη φρίκη του τον αντίποδά του, την Ειρήνη […] Οργώματα και τρύγος, γιορτές και γάμοι, χοροί και τραγούδια φορτωμένα στην ασπίδα διαλαλούσαν την ομορφιά του ειρηνικού κόσμου» (σ. 139).
Θεωρώ χρήσιμο να δώσουμε τον λόγο στη συγγραφέα που σε συνέντευξή της για τη θεματολογία των διηγημάτων της σημειώνει:
«Η θεματολογία των διηγημάτων ποικίλει: καλύπτουν την παιδική μου ηλικία, την εφηβική και τη φοιτητική –τα έχω βάλει σε μια αδρομερή κατάταξη–, καθώς συμπεριλαμβάνουν και τις ιδιότητες της καθηγήτριας, γυναίκας, μητέρας κ.ο.κ. γιατί αγαπώ τους συνειρμούς. Μου αρέσει να κάνω «καταδύσεις» στην προσωπική μου ζωή, όχι για να βγάλω απαραίτητα στην επιφάνεια βιογραφικά στοιχεία, μιας και τα βιώματα δεν σημαίνουν απαραίτητα βιογραφία της γράφουσας. Επίσης, οι ιστορίες αγγίζουν μια γενικότερη θεματολογία, όπως τη γειτονιά, την οικογένεια, ειδήσεις του διαδικτύου, κινηματογράφο καθώς και την αρχαιολογία, τη φιλοσοφία κλπ.»
Μεγάλο χώρο στις αναμνήσεις και στις περιγραφές της Βάντας παίζει η φοιτητική ζωή, το πανεπιστήμιο εν γένει και η Αθήνα. Όλα τούτα συνδέονται με τη μετεφηβική περίοδο της ζωής της. Θα μπορούσαμε, υπό αυτή την οπτικά, κάποια διηγήματα να τα θεωρήσουμε «κείμενα ενηλικίωσης».
«Επαρχιωτόπουλα κατακαλόκαιρο στην Αθήνα, διάβασμα για μια θέση στο Πανεπιστήμιο με συνθήκες τριτοκοσμικές»(σ. 34)
«Αμφιθέατρο Φιλοσοφικής στη Σόλωνος […] Δεύτερο έτος ήταν ακόμη κι είχε κιόλας παντρευτεί και την έφερνε ο καλός της χεράκι χεράκι ως το κάθισμα, λες κι ήταν από πορσελάνη και πρόσεχε μην του σπάσει. Βουνό της φαινόταν γάμος και σπουδές. Κάποια βράδια μοναξιάς ίσως, μπουχτισμένη από τις σημειωμένες ήττες ή νίκες, μια στη μάχη Μυριοκεφάλου, μια σ’ εκείνην του Ματζικέρτ, ίσως, ίσως να αναζητούσε μια τρυφεράδα, να αφήσει από τα χέρια της εκείνο το αιμοβόρικο βιβλίο» (σ. 49).
Η συγγραφέας – επανέρχομαι στο πρότυπο του δυϊσμού – είχε την ευκαιρία να ζήσει και την μικρή πόλη και την μεγάλη, με ό,τι δηλώνει αυτό. Πολλά κείμενα και αποσπάσματα εντάσσονται σε τούτη την οπτική.
«Η μικρή Ελένη περίμενε με αγωνία να ξαναβρεί το δόντι που άλλαξε κι η γιαγιά το πέταξε εκεί ψηλά. Μαζί είχαν πει την ευχή:
Πάρε ποντικέ το δόντι μου, φέρε μου σιδερένιο,
να ροκανίζω κόκαλα, να τρώω παξιμάδια.
Άστεα υπετροφικά, στρίμωγμα σε λίγα τετραγωνικά» (σ. 56).
Είναι πολύ σημαντική η μετάβαση από την Αττική στη Θράκη. Σε μία συνέντευξή της απαντά, όταν τη ρωτάνε αν νιώθει τη Ροδόπη πατρίδα της:
«Ο τόπος αυτός είναι δεύτερη πατρίδα μου. Έχω τη νότια και τη βόρεια πατρίδα. Δεν μπορώ ούτε να απορρίψω τα τριάντα πρώτα χρόνια του τόπου που γεννήθηκα, αλλά πολύ περισσότερο τον τόπο της Ροδόπης στον οποίο έχω όλη μου την προσφορά, την εργασία κ.ο.κ.»
Ένα απόσπασμα που δείχνει το πέρασμα από την Αθήνα στην Κομοτηνή – το λέω πολύ συμβατικά. Το διήγημα αυτό με τίτλο «Το έμβρυο» είναι το αριστούργημα όλου του έργου.
«Πίκρα ο χωρισμός από τους φίλους από τους φίλους. Χαρά ο διορισμός στο δημόσιο. Κυνήγησε με τα φτωχά κοριτσίστικα όπλα της το όνειρό της, τη Αρχαιολογία […] Άγνωστος τόπος, περιέργεια, αγωνία, ίσως και φόβος. Στροβιλίζονταν τα συναισθήματα, μετά από τόσα χρόνια στην Αθήνα. Έφτασε η ώρα να κλείσουν ανοιχτοί λογαριασμοί. Μα τόσο μακριά, στη μεθόριο, στη βόρεια εσχατιά» (σ. 72, 73).
Χωρίς να έχω διάθεση σύγκρισης και αξιολόγησης, για μας τους θρακιώτες και τις θρακιώτισσες, η θέρμη με την οποία βλέπει τη Θράκη καθιστά τη Βάντα Παπαϊωάννου Βουτσά μια πρωτοπόρο τεχνίτρα του θρακικού λόγου – μια Θράσσα με τα όλα της – όπως θα έλεγε η αγαπητή Πένη.
«Από τους θρακιώτικους κάμπους ως τα αττικά ακρογιάλια μια Ελλάδα δρόμος» (σ.154-5). Εξαιρετικές οι περιγραφές για τους κατοίκους της Ροδόπης, τη ζωή τους, χριστιανούς και μουσουλμάνους.
Δύο σημεία που παρουσιάζουν θεσπέσια την αντιδιαστολή νότου όχι μόνο της Αθήνας – βορρά κι όχι μόνο του σήμερα έχω σημειώσει: Η Μονεμβασιά («μικροί παράδεισοι που σε κρατάνε στη γη») και το Παπίκιο βουνό (σ. 88-9).
Και σε άλλο σημείο σύμπασα η «Ανατολή»:
«Περπατούσε πλάι σε μικρά θαύματα τέχνης, εκείνης της τέχνης της Ανατολής με τα αραβουργήματα, λεπτοδουλειά πάνω σε μέταλλο, σε ξύλο, με ψηφίδες ή ζωγραφιστά σχέδια πολύπλοκα, λαβύρινθοι χωρίς αρχή και τέλος» (σ. 123).
*Πολύ εμπνευσμένα είναι τα οκτώ παρένθετα ποιήματα της συλλογής. Θα σας διαβάσω αποσπάσματα από δύο ποιήματά της.
Αντίδοτο (σ.122)
Τον τόπο τον περπάτησε ευλαβικά / τα μονοπάτια πέτρινα / τα τοξωτά γεφύρια ακρωτηριασμένα / θλιμμένη η αντίπερα όχθη / γιδοπρόβατα βλέπαν απορημένα […]
Πάθη φθόγγων (σ. 148)
Όλα τα φωνήεντα τα διάβασες καθώς τους έπρεπε / βραχέα και μακρόπνοα / όλους τους ήχους των συμφώνων τους σχημάτισες με /σωστή πνοή / ενορχήστρωσες με τα φωνητικά σου όργανα τραγούδι […]
Και το έσχατο ποίημα, ως επιμύθιο του βιβλίου, το παραθέτω ολόκληρο:
Δοκίμασε λωτό (σ. 157)
Βιαστικά απομακρύνθηκε από τη χώρα των Λωτοφάγων
άπλωσε θριαμβευτικά το χέρι στο φορτωμένο κανίστρι
χάιδεψε τους πορτοκαλόχρωμους καρπούς,
απέχοντας από τη λησμονιά.
Από θέση ισχύος δοκίμασε λωτό,
πατούσε, βλέπεις, πια στη γη των Κικόνων.
Και γελούσε ο Όμηρος…
*Κατά τη γνώμη μου, μαζί με τον πεζό της λόγο η ποίηση της Βάντας Παπαϊωάννου Βουτσά ολοκληρώνει τη δημιουργική της βούληση, να συνθέσει fragmenta βιοσοφίας και ποίησης. Πράγμα που αναμφίβολα επέτυχε.
Την ευχαριστώ και σας ευχαριστώ
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2023
Ακολουθήστε το xanthinea.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλα τα τελευταία Νέα της Ξάνθης, καθώς και Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Xanthinea.gr
