Του Θανάση Μουσόπουλου
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης στο βιβλίο του «Τι είναι η Φιλοσοφία» σημειώνει ότι «Η φιλοσοφία ήταν πάντοτε έκφραση των αντιθέσεων και των δυνατοτήτων κάθε εποχής».
Μελετώντας το 1821, ιδίως με την ευκαιρία των διακοσίων ετών από την Επανάσταση, όχι μόνο ως ένα ιστορικό γεγονός, αλλά και ως οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό στο διάβα της ελληνικής πορείας, πολλές φορές συνειδητοποιείς τις διασυνδέσεις μεταξύ όλων των επιπέδων της ιστορικής πραγματικότητας. Κατανοείς τις αντιθέσεις και τις δυνατότητες κάθε περιόδου.
Στηριγμένος στα έργα του Νίκου Σβορώνου «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας» (Θεμέλιο, 1978) και του Απόστολου Βακαλόπουλου «Νέα Ελληνική Ιστορία» (Βάνιας, 1987), θα προσεγγίσουμε την προεπαναστατική περίοδο, κατά την οποία γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εξετάζοντας συνοπτικά τους αναβαθμούς στην όλη πορεία.
*Ο 18ος αιώνας αποτελεί τη βάση για την οικονομική και γενικότερη αλλαγή του υπόδουλου ελληνισμού. Ο Ν. Σβορώνος σημειώνει:
«Ο ιη΄ αι. σημειώνει αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη του ελληνικού έθνους […] (υπάρχει) μετατοπισμός της εμπορικής δραστηριότητας από τις νότιες και νοτιοανατολικές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας προς τις βορειότερες και βορειοδυτικότερες (δηλ. στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια), όπου βρίσκεται η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων […] Η Σμύρνη και η Θεσσαλονίκη γίνονται οι οικονομικές πρωτεύουσες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας» (σελ. 51- 52).
Αντίστοιχα ο Απ. Βακαλόπουλος παρατηρεί: «Την εθνική αφύπνιση των Ελλήνων την υποβοηθεί πάρα πολύ η οικονομική άνοδος, η οποία αποτελεί ενδιαφέρον φαινόμενο της νέας ελληνικής και γενικά της ευρωπαϊκής ιστορίας» (σελ. 139).
Πάνω στο οικονομικό επίπεδο διαμορφώνεται το κοινωνικό και πολιτικό. Ο Απ. Βακαλόπουλος λέγει ότι «Συγκροτείται έξω από τη σκλαβωμένη Ελλάδα μια ισχυρή ελληνική αστική τάξη, μέλη της οποίας ξαναγυρίζουν και εγκαθίστανται στις πατρίδες τους μεταφέροντας πλούτο, νέες αντιλήψεις ζωής και επαναστατικές ιδέες» (σελ. 140).
Αναλυτικότερα εξετάζει το θέμα ο Ν. Σβορώνος:
«Η αμεσότερη συνέπεια της οικονομικής ανόδου των Ελλήνων στο ιη΄ αι. υπήρξε ο σχηματισμός κάποιας αστικής τάξης. Η νεοδημιούργητη αυτή τάξη, σταθεροποιούμενη προοδευτικά, αρχίζει να μετέχει άμεσα στη διοίκηση του Έθνους […] ‘Ετσι, δίπλα στη φαναριώτική “αριστοκρατία” και στον ανώτερο κλήρο, σχηματιζόταν στις ελληνικές επαρχίες η ανάμικτη κοινωνική ομάδα των προκρίτων […] Παρά τις διαφορές ανάμεσα στα στοιχεία της, η τάξη αυτή παρουσιάζει κοινά συμφέροντα, τα συμφέροντα των κατεχόντων. Είναι η τάξη που αργότερα θα της δώσει ο ελληνικός λαός το όνομα “τζάκια” (σελ. 54-55).
Εξετάζοντας την «πολιτική» κατάσταση κατά τον 18ο αιώνα, αναφερόμαστε κυρίως στους Φαναριώτες, οι οποίοι κατά τον Σβορώνο «καταλήγουν να σχηματίσουν μια διοικητική αριστοκρατία που γίνεται σε λίγο κληρονομική και συγκροτεί κλειστή κάστα […] Διαχειριζόμενοι τις υποθέσεις της ορθόδοξης Εκκλησίας, οι Φαναριώτες παρουσιάζονται στο ιη΄ αι. σαν το πρωταρχικό πολιτικό στοιχείο του Έθνους (σελ. 53).
Επιστέγασμα της προηγούμενης πορείας είναι το λεγόμενο «εποικοδόμημα», που σημαίνει όλες τις πλευρές του πολιτισμού. Κατά τον Ν. Σβορώνο: «Το φαναριώτικο ιδεώδες βασίζεται σε δυο αρχές: δημιουργία ευλύγιστης και συμβατικής ηθικής που ταίριαζε στην “αριστοκρατία” με την περιορισμένη πρωτοβουλία εξαιτίας της κατάκτησης, και απόκτηση επιστημονικών γνώσεων, και μάλιστα τεχνικών, που θα της διευκόλυναν την είσοδο στα αξιώματα του Πατριαρχείου και της Υψηλής Πύλης. Αυτός ο τελευταίος σκοπός στρέφει την προσοχή τους προς τη Δύση, όχι μόνο την Ιταλία, αλλ’ ακόμα τη Γερμανία, την Αγγλία και κυρίως τη Γαλλία» (σελ. 55).
Αντίστοιχα σημειώνει ο Βακαλόπουλος: «Η οικονομική άνοδος ευνοεί την εθνική και πνευματική αναγέννηση των Ελλήνων […] ‘Όλα (: σχολεία, βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά) έχουν ένα και μοναδικό σκοπό, να μορφώσουν και ν’ αφυπνίσουν τον ελληνικό λαό, ιδίως την εθνική τους συνείδηση» (σελ. 140).
Πριν παρουσιάσουμε τους πρωταγωνιστές και τις βασικές ιδέες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, να συμπληρώσουμε ότι: «Για να βρούμε το σημείο εκκίνησης της “αναγέννησης”, που στηρίζεται σε μια παρατεταμένη επαφή της ελληνικής σκέψης με τα “φώτα της Ευρώπης”, δεν πρέπει να ψάξουμε στο κωνσταντινοπολίτικο περιβάλλον, το προσκολλημένο στους Φαναριώτες και στη “Μεγάλη Εκκλησία”, αλλά στα νέα πολιτιστικά κέντρα της Βόρειας Ελλάδας, στ’ άλλα αστικά κέντρα (δεν αναφέρω εδώ παρά τις Σχολές των Ιωαννίνων) και στις εμπορικές παροικίες της Δύσης, τις συνδεμένες με την εκκολαπτόμενη αστική τάξη […] Η μελέτη των μαθηματικών, της φυσικής, της χημείας κλπ. βρίσκονται στη βάση του νέου πνευματικού προσανατολισμού […] Η εξάπλωση των εφαρμοσμένων επιστημών […] συνεισφέρει στην ανανέωση της θεωρητικής σκέψης και στη δημιουργία μιας νέας αντίληψης για τη ζωή, φέρνοντας τους Έλληνες διανοούμενους σ’ επαφή με την ορθολογιστική σκέψη της εποχής […] Η κλασική Αρχαιότητα κι η ορθόδοξη παράδοση αντιμετωπίζονται με κριτικό πνεύμα […] Για ν’ απελευθερωθεί η Ελλάδα απ’ την οθωμανική κυριαρχία πρέπει να μορφωθεί ο λαός» (Σβορώνος, σελ. 55-56).
Επιπλέον, όσον αφορά τις ιδέες που αναπτύσσονται, ο Απ. Βακαλόπουλος σημειώνει:
«Η πνοή του φιλελευθερισμού που φυσά στην Ελλάδα, η ελευθεριάζουσα σκέψη των λογίων της και το αντικληρικό πνεύμα μερικών ανησυχούν τα πνεύματα των συντηρητικών που φοβούνται τις καταλυτικές επιδράσεις των ιδεών της Δυτικής Ευρώπης. Οι κατηγορίες για αθεΐα και βολταιρισμό ήταν επικίνδυνες. Μερικοί δεν αρνούνται τις ωφέλιμες πλευρές του πολιτισμού της Δύσης, αλλά δεν θέλουν ν’ απορρίψουν και την ελληνορθόδοξη παράδοση του Βυζαντίου. Έχουμε λοιπόν λογίους δυτικόφιλους και παραδοσιακούς με ποικίλες αποχρώσεις […] Οι διδασκαλίες των Γάλλων φιλοσόφων του διαφωτισμού και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου βρίσκουν βαθιά απήχηση στους κορυφαίους διανοουμένους της προεπαναστατικής Ελλάδας» (σελ. 142 – 3).
Το αποτέλεσμα όλης αυτής της εξελικτικής πορείας, εκτός από τη διαμόρφωση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, είναι και η επανάσταση του 1821. Σχετικά ο Απ. Βακαλόπουλος σημειώνει:
«Οι Έλληνες έμποροι, κυρίως του εξωτερικού, και οι λόγιοι που βλέπουν όχι μόνο την πνευματική, αλλά και την πολιτική, κοινωνική και οικονομική καθυστέρηση της πατρίδας τους […] γίνονται οι κύριοι φορείς του επαναστατικού πνεύματος κατά των Τούρκων, οι θερμοί και δραστήριοι κήρυκες που αφυπνίζουν το ελληνικό έθνος και οργανώνουν την πανελλήνια εξέγερση […] Η ιδέα της ελληνικής επαναστάσεως ξεκίνησε με την πρωτοβουλία ιδίως των αστών του εξωτερικού, των μικροαστών, κατά τη γνώμη μου, αλλά ο αγώνας πραγματοποιήθηκε με τις δυνάμεις όλου του στρατευμένου έθνους και ιδίως των βιοτεχνών, γεωργών και βοσκών, γιατί αυτοί αποτελούσαν και τη μεγάλη πλειοψηφία του». (σελ. 145 – 146).
*Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, που αντιστοιχεί με το ανάλογο Ευρωπαϊκό κίνημα, έχει πολυποίκιλη παρουσία, ξεκινώντας από την Προδρομική φάση (1670 – 1774) φτάνουμε στη Μεγάλη ώρα Διαφωτισμού (1775 – 1800) που παρατηρείται λόγω μεταβολής υλικών, κοινωνικών συνθηκών και αντιλήψεων. Ακολουθεί η Ανακαινιστική πνοή (1800 – 1821), με πολλά πρόσωπα, πολλά σχολεία, πολλές εκδόσεις. Στις κοινότητες του εξωτερικού και στις παροικίες υπάρχει μεγάλη πνευματική κίνηση. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι;
α. Ευγένιος Βούλγαρης, (1716 – 1806 ) Έργα φιλοσοφικά, θεολογικά, επιστημονικά, μεταφράσεις. Θαυμάζει και μεταφράζει Βολταίρο, επηρεάζεται από νεότερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Έργα του “Λογική”, “Περί του συστήματος του παντός”, “Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκίας”. Σύνδεση με Χριστιανική παράδοση. Στα γεράματα αρνιέται Βολταίρο και προοδευτικές ιδέες.
β. Ιώσηπος Μοισιόδακας (1725 – 1800) Διδάσκει απλή γλώσσα, φιλοσοφία με μαθηματικά. Έργα του “Θεωρητική Γεωγραφία”, “Παιδαγωγική Απολογία”. Επιδιώκει ανανέωση παιδείας με ευρωπαϊκά πρότυπα και απαιτήσεις εποχής. Διαμορφώνει νεοελληνική σκέψη. Αναγκάζεται να φύγει από ελληνικό χώρο και καταφεύγει σε Ευρώπη.
γ. Δημήτριος Καταρτζής (περ. 1730 – 1807) Φωτισμένος Φαναριώτης. Οπαδός γάλλων διαφωτιστών, υπέρμαχος της δημοτικής, προασπίζεται την πρόοδο του έθνους με προσαρμογή ελληνικής παιδείας στα ευρωπαϊκά δεδομένα. Έργα του “Σχέδιο για τη ρωμαίικια γλώσσα”, “Γνώθι σαυτόν”. Αργότερα εγκαταλείπει τη δημοτική γλώσσα.
δ. Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής (1757-1798), επιδιώκει να γνωρίσουν οι Έλληνες δυτική σκέψη και να διεκδικήσουν ελευθερία. Έργα: «Σχολείο Ντελικάτων εραστών» εκφράζει ηθική και ιδεολογική ορμή, «Φυσικής Απάνθισμα» ορθολογιστική σκέψη μέσω φυσικών επιστημών. Τυπώνει Χάρτες, Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, επίσης «Νέα Πολιτική Διοίκησις» με επαναστατική προκήρυξη, διακήρυξη δικαιωμάτων, σύνταγμα, θούριο. Οραματιζόταν εξέγερση όλων των λαών της Βαλκανικής και ίδρυση Παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας. Τον συλλαμβάνουν αυστριακοί και τον παραδίνουν σε Τούρκους, θανατώνεται στο Βελιγράδι 24 Ιουνίου 1798.
ε. Αδαμάντιος Κοραής: (1748-1833), υπέρμαχος εξέλιξης και προόδου. Στις γλωσσικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδέες ακολουθεί μέση οδό. «Αδελφική Διδασκαλία» κατηγορητήριο εναντίον εθελόδουλων και συντηρητικών. Εμπνευσμένος από Ναπολέοντα συνθέτει «Άσμα πολεμιστήριον» και «Σάλπισμα πολεμιστήριον». Πιστεύει ότι η Δυτική παιδεία θα βοηθήσει την Ελλάδα, πρέπει να υπάρχει μετακένωσις, συνολική αξιοποίηση. Από το 1808 εκδίδει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς με δικά του Προλεγόμενα.
στ. «Γεωγραφία Νεωτερική περί Ελλάδος» , των Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγορίου Κωνσταντά, νέες μέθοδοι επεξεργασίας γεωγραφικού υλικού, με βάση εμπειρία και αυτοψία. Αποτυπώνεται το παρόν του ελληνικού χώρου και ο άνθρωπος.
ζ. «Ελληνική Νομαρχία» (1806) Ανωνύμου του Έλληνος, αναφέρεται σε πολλά θέματα, με δύναμη, ιδεαλισμό, ηθικό βάρος, βαθιά πίστη. Φρονεί ότι η υπακοή στο Νόμο είναι απαραίτητη προϋπόθεση για ελευθερία και ευτυχία πολιτών. Στηλιτεύεται ο δεσποτισμός. Για τον συγγραφέα του έργου υποστηρίχθηκαν πολλές απόψεις.
η. Κωνσταντίνος Κούμας (1777 – 1836) Ακολούθησε τον Καντ και τη γερμανική φιλοσοφία. Χρησιμοποιεί συσκευές και πειράματα σε φυσική και χημεία. Από τους συντηρητικούς αντιμετωπίζει μεγάλη αντίδραση, τον συμπαραστέκεται ο Κοραής. Εκδίδει πρωτότυπα έργα και μεταφράσεις.
θ. Θεόφιλος Καΐρης (1784 – 1853) Θεωρείται ο τελευταίος εκπρόσωπος του νεοελληνικού διαφωτισμού. Δίδαξε σε Κυδωνίες και Σμύρνη. Πήρε μέρος στον Αγώνα. Στην πατρίδα του Άνδρο ίδρυσε σχολείο για ορφανά. Κατηγορήθηκε ως αρνητής των Ιερών Γραφών και της Παράδοσης. Κλείνει το σχολείο του. Πεθαίνει στη φυλακή. Δέκα μέρες μετά το θάνατό του ο Άρειος Πάγος τον αθωώνει…
ι. Αθανάσιος Πάριος Κύριος εκπρόσωπος των αντιπάλων του διαφωτισμού. Θεωρεί την Ευρώπη ‘βόρβορο ακολασίας’ , την πρόοδο των επιστημών ‘πηγή αθεΐας’, τους φιλοσόφους ‘αντίχριστους’. Κύριο έργο του «Αντιφώνησις…» (1802) με συντηρητικό πνεύμα.
Παρά τις ιδεολογικές αντιθέσεις ωριμάζει ιδέα για απελευθέρωση στηριγμένη σε ελληνικές δυνάμεις. Ο Διαφωτισμός διαδόθηκε και σε άλλες χώρες Βαλκανικής, κυρίως στη Μολδοβλαχία με φορείς Έλληνες και εξελληνισμένους ηγεμόνες. Έχει επικρατήσει να θεωρείται το 1821 τέλος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Κλείνοντας το άρθρο μας αναφερόμαστε στον Ρήγα που συναιρώντας τις απόψεις της εποχής λέγει:
«Η ελευθερία έχει ως θεμέλιον την φύσιν γιατί φυσικά αγαπώμεν να είμεθα ελεύθεροι, έχει ως κανόνα την δικαιοσύνην, γιατί η δικαία ελευθερία είναι η καλή, έχει ως φύλακα τον νόμον, διατί αυτός προσδιορίζει έως πού πρέπει να είμεθα ελεύθεροι» (Επαναστατική Προκήρυξη, του Ρήγα Βελεστινλή, άρθρο 6)
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2024
