Γράφει η Εύη Σταθουλίδου – Εκπαιδευτικός
Φέτος συμπληρώνονται 189 χρόνια από τη γέννηση του Χαρίλαου Τρικούπη (11/7/1832), πολιτικού που σφράγισε με την παρουσία του την ελληνική πολιτική σκηνή κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Φορέας του δυτικοευρωπαϊκού πνεύματος της εποχής και θαυμαστής του βρετανικού προτύπου διακυβέρνησης, επιχείρησε να θέσει τα θεμέλια του εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους.
Ο Χ. Τρικούπης έδωσε προτεραιότητα κυρίως στην εσωτερική ανασυγκρότηση της χώρας, μέσω της δημιουργίας των απαραίτητων υποδομών που θα επέτρεπαν την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Προχώρησε στον «εξορθολογισμό» και την «εξυγίανση» της δημόσιας διοίκησης, πρωτίστως με τον καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία. Ενίσχυσε τη γεωργία, πραγματοποίησε βελτιωτικές κινήσεις στην άμυνα και «έβαλε» το θεμέλιο λίθο στο συγκοινωνιακό δίκτυο της χώρας.
• Το ξεκίνημα της κοινοβουλευτικής του πορείας
Το 1865 εκλέχτηκε για πρώτη φορά Βουλευτής Μεσολογγίου και ένα χρόνο αργότερα ανέλαβε τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών στην Κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου. Το 1872 ίδρυσε το Φιλελεύθερο και προοδευτικό «Πέμπτο Κόμμα», ένα κατεξοχήν κόμμα στελεχών. Η γενεαλογία του «Πέμπτου Κόμματος», συνδέεται µε την παράταξη των Ορεινών της Εθνοσυνέλευσης του 1862 και µε το κόμμα του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, από το οποίο αποσπάστηκε το 1868.
Τον Ιούνιο του 1874 δημοσιεύθηκε στους «Καιρούς» το ιστορικό άρθρο του «Τις πταίει» και τον Ιούλιο του ίδιου έτους, το «Παρελθόν και Ενεστώς», με τα οποία τόνιζε την ανάγκη της συμμόρφωσης του πολιτεύματος στους θεσμούς του γνήσιου κοινοβουλευτισμού και κατέκρινε την πολιτική του Στέμματος, η οποία – όπως υποστήριζε – δημιουργούσε την πολιτική αστάθεια και «ανεκηρύσσετο ως δόγμα του ελληνικού κοινοβουλευτισμού η δεδηλωμένη». Η διατύπωση της αρχής της «δεδηλωμένης» από τον Χ. Τρικούπη στο λόγο του θρόνου της 11ης Αυγούστου 1875 αποτέλεσε αναμφισβήτητα σταθμό στην κοινοβουλευτική ιστορία της χώρας και αρχή για την εδραίωση του δικομματισμού.
• Κυβερνήσεις Τρικούπη
Από το 1880 έως το 1895, διετέλεσε συνολικά πέντε φορές Πρωθυπουργός (Μάρτιος-Οκτώβριος 1880, Μάρτιος 1882- Απρίλιος/Μάιος 1885, Μάιος 1886-Οκτώβριος/ Νοέμβριος 1890, Ιούνιος 1892- Μάιος 1893 και Οκτώβριος/Νοέμβριος 1893- Ιανουάριος 1895). Ωστόσο, οι βασικότερες μεταρρυθμίσεις χρονολογούνται από την πρώτη αμιγή κυβέρνηση (1882-1885).
• Το οικονομικό πλαίσιο
Ο Τρικούπης κληρονόμησε από τον προκάτοχό του µια εθνική οικονομία µε αποκατεστημένες τις σχέσεις της µε το διεθνές πιστωτικό σύστημα. Ως πρωθυπουργός ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος είχε ολοκληρώσει τις διαπραγματεύσεις µε τους πιστωτές της χώρας, το 1878 είχε διευθετήσει τις παλαιές δανειακές της υποχρεώσεις και το 1879 προχώρησε σε δανεισμό 60 εκατομμυρίων φράγκων µε σκοπό την άρση της αναγκαστικής κυκλοφορίας των χαρτονομισμάτων. Η πολιτική αυτή κατέστη εφικτή χάρη στην πτώση των διεθνών επιτοκίων που επέφερε η Μεγάλη Ύφεση, η διεθνής κρίση που σημειώθηκε από το 1873 και εξής, μεταξύ άλλων και λόγω αδυναμίας απορρόφησης κεφαλαίων από τις ισχυρές ευρωπαϊκές οικονομίες.
Η ελληνική δημόσια οικονομία όμως βρισκόταν επιπλέον σε ιδιαίτερα ευνοϊκή θέση χάρη στη συγκυριακή έξαρση της σταφιδοκαλλιέργειας, που απέφερε εκτός από ιδιωτικό πλούτο και συναλλαγματικό όφελος από την απογείωση των εξαγωγών και άμβλυνε τις συνέπειες της διεθνούς ύφεσης. Τον Μάρτιο του 1882, αποτιμώντας την οικονομική κατάσταση που κληρονόμησε από τους προκατόχους του και παρά τις δυσκολίες, επιχείρησε την εφαρμογή του προγράμματός του.
• Εσωτερική ανασυγκρότηση/υποδομές
Η κυβέρνηση Τρικούπη είχε ως προτεραιότητα την εσωτερική ολοκλήρωση της χώρας, η έμφαση στον τομέα της ανάπτυξης των υποδομών γινόταν φανερή από την εκπόνηση και την εφαρμογή ενός εντυπωσιακού προγράμματος δημοσίων έργων που αποσκοπούσαν στη θεαματική βελτίωση των -αναχρονιστικών και ανεπαρκών- συγκοινωνιών του ελληνικού κράτους.
Στο επίκεντρο αυτής της προσπάθειας τοποθετήθηκε ευθύς εξαρχής η επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου στη Θεσσαλία, στην Πελοπόννησο και στην Αττική. Μόνο την περίοδο 1882-1887 περισσότερα από 500 χιλιόμετρα νέων γραμμών προστέθηκαν στο δίκτυο, ενώ σχεδόν άλλα τόσα βρίσκονταν υπό κατασκευή και ολοκληρώθηκαν έως τις αρχές του 20ου αιώνα. Πέρα από την αμιγώς οικονομική, η επιλογή αυτή είχε ταυτόχρονα και μεγάλη στρατηγική σημασία, καθώς σε περίπτωση πολεμικής αναμέτρησης ο σιδηρόδρομος θα έδινε τη δυνατότητα ταχύτερης μεταφοράς των στρατευμάτων προς το μέτωπο των επιχειρήσεων.
Επίσης, πραγματοποιήθηκαν και εκτεταμένα έργα οδοποιίας τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα τον τριπλασιασμό των τροχήλατων δρόμων, βελτιώσεις των υφιστάμενων, ή την κατασκευή νέων λιμενικών εγκαταστάσεων, καθώς και τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου. Η εκθετική επέκταση των χερσαίων συγκοινωνιακών δικτύων εξυπηρετούσε άμεσα το στόχο της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, καθώς διευκόλυνε την απρόσκοπτη και έγκαιρη μεταφορά των εμπορευμάτων και πρωτίστως των ευπαθών γεωργικών προϊόντων. Η βελτίωση των υποδομών αλλά και τα εγγειοβελτιωτικά έργα -όπως η αποξήρανση της λίμνης της Κωπαΐδας- είχαν ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της γεωργικής παραγωγής, η οποία εξακολουθούσε να αποτελεί τη βάση της ελληνικής οικονομίας.
Το ίδιο διάστημα τέθηκαν και οι βάσεις του εξηλεκτρισμού του ελληνικού κράτους, πολλαπλασιάστηκαν οι βιομηχανικές μονάδες, ενώ και η ελληνική εμπορική ναυτιλία ολοκλήρωσε τη σταδιακή μετάβασή της από την ιστιοπλοΐα στην ατμοπλοΐα, αναγόμενη σε έναν από τους βασικότερους στυλοβάτες της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας.
• Εκσυγχρονισμός ενόπλων δυνάμεων
Για τον Χ. Τρικούπη η στρατιωτική προετοιμασία υπήρξε τομέας υψίστης σημασίας, «θέλομεν», επεξηγούσε, «όταν επέλθει η ώρα της ενεργείας, η Ελλάς να παραστεί μετά δυνάμεως αναλόγου προς τα μέσα αυτής, αλλά να παρατάξει ταύτας ως κράτος πολιτισμένον, ως κράτος έχον οργανισμόν στρατιωτικόν πλήρη». Έχοντας λοιπόν ως βασική προτεραιότητα τη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας, ο Τρικούπης αποφάσισε τη μείωση της στρατιωτικής θητείας από τρία σε ένα χρόνο προκειμένου να χρησιμοποιηθούν τα χρήματα που θα εξοικονομούνταν για τη βελτίωση της εκπαίδευσης των στελεχών του στρατεύματος και την αγορά πρόσθετου εξοπλισμού.
Η κυβέρνηση Τρικούπη ήθελε να βελτιώσει και ποιοτικά το «σώμα» των αξιωματικών, εκπαιδεύοντάς τους σε στρατιωτικές σχολές και να το συμπληρώσει με την αξιοκρατική προαγωγή υπαξιωματικών, οι οποίοι εκπαιδεύονταν για τις ανώτερες βαθμίδες στη σχολή υπαξιωματικών που ιδρύθηκε το 1882. Στο πλαίσιο αυτό η κυβέρνηση κάλεσε το 1882 -Γάλλους στρατιωτικούς συμβούλους- για τον στρατό και τον στόλο.
Στο ίδιο διάστημα καταστρώθηκε και ένα ευρείας κλίμακας εξοπλιστικό πρόγραμμα, το οποίο εκτός των άλλων προνοούσε για την αγορά πολεμικών πλοίων με σκοπό την ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων. Στο σημείο τομής μεταξύ της μεταρρύθμισης των ενόπλων δυνάμεων και του πολιτικού συστήματος, βρίσκονταν η κατάργηση του προνομίου των αξιωματικών να θέτουν υποψηφιότητα για τη βουλή χωρίς να παραιτούνται από τη θέση τους.
• Δημόσια διοίκηση
Ο Χ. Τρικούπης με μια σειρά από παρεμβάσεις, επεδίωξε και τη βελτίωση των πολιτειακών λειτουργιών στη βάση. Δύο ήταν οι βασικοί σκοποί που επιδιώχθηκαν: η αποκατάσταση της «ανεξαρτησίας» των δημοσίων υπαλλήλων και η καταπολέμηση των εκνόμων εκφάνσεων που εκφύλιζαν την κρατική εξουσία. Οι δημόσιοι υπάλληλοι, σε όλα τα επίπεδα, εξαρτιόνταν άμεσα από την πολιτική εξουσία, όντας ταυτόχρονα και οι αναγκαίοι παράγοντες των πολιτικών κυκλωμάτων και φατριών: η έλλειψη νομιμότητας και η συνακόλουθη επαγγελματική και οικονομική τους ανασφάλεια, τους καθιστούσε όργανα των πολιτικών τους προστατών.
• Η εκλογική μεταρρύθμιση του 1886
Μια από τις σημαντικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις αυτής της κυβερνητικής θητείας του Τρικούπη, ήταν και η εκλογική μεταρρύθμιση. Η κυβέρνηση Τρικούπη πρότεινε λοιπόν τις εξής σημαντικές τροποποιήσεις: α) την αντικατάσταση της στενής από την ευρεία εκλογική περιφέρεια, β) τη μείωση των αριθμών των βουλευτών από 245 στο ελάχιστο συνταγματικό όριο των 150, γ) τον προσδιορισμό των βουλευτών κάθε περιφέρειας με βάση τον αριθμό των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους, δ) τη μείωση του αριθμού των βουλευτών που εκλέγονταν στις προνομιούχες ηρωικές νήσους από 7 σε 4 συνολικά. Μετά τις εντονότατες συζητήσεις στη Βουλή και παρά την οξύτατη αντίδραση της δηλιγιαννικής αντιπολίτευσης -που ήταν όμως αποδυναμωμένη- οι προτάσεις ψηφίστηκαν και απετέλεσαν τους δύο εκλογικούς νόμους του 1886. Επρόκειτο για μια περιορισμένη μεν, αλλά τολμηρή σε πολλά σημεία της μεταρρύθμισης, που εφαρμόστηκε όμως για μια τετραετία. Ο Δηλιγιάννης, μετά την εκλογική του νίκη το 1890, επανάφερε τη «στενή» περιφέρεια με νέο εκλογικό νόμο.
• «Εκσυγχρονισμός» νομοθετικού πλαισίου
Τον Χ. Τρικούπη απασχόλησε εξίσου και η προώθηση του «εκσυγχρονισμού» του γενικότερου νομοθετικού πλαισίου. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να ερμηνευθούν οι νομικές μεταρρυθμίσεις που έγιναν ανάμεσα στο 1880-1890. Μολονότι η προσπάθεια, χρονολογουμένη από το 1880, να οργανωθεί κτηματολόγιο για τη διευκόλυνση των συναλλαγών επί ακινήτων, δεν τελεσφόρησε. Ωστόσο, πάρθηκαν μια σειρά από μέτρα για την ενδυνάμωση του νομικού πλαισίου όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων και τον περιορισμό στο ελάχιστο των περιθωρίων θεσμικής αβεβαιότητας.
Με τους νόμους ΑΥΝΖ΄ και ΑΥΝΗ΄ του 1887, που καταργούσαν τα εμποροδικεία και τις διατάξεις περί συμβιβασμού της Πολιτικής Δικονομίας, γενικεύτηκε το σύστημα των έγγραφων αποδείξεων και περιορίστηκε η αυτοπρόσωπη εμφάνιση των διαδίκων στις αστικές και εμπορικές διαφορές. Με αυτόν τον τρόπο ασκήθηκε πίεση προς τη γενίκευση του εγγράφου, περιορίστηκε το πλαίσιο της διακριτικής ευχέρειας του δικαστή στην εκτίμηση των αποδείξεων και το δικαιοδοτικό σύστημα «τυπικοποιήθηκε», με σκοπό την ανάπτυξη της ασφάλειας των συναλλαγών. Έτσι, «εκριζώθηκε» μια από τις τελευταίες επιβιώσεις του «επιεικούς» εθιμικού δικαίου, που χαρακτήριζε την προεπαναστατική Ελλάδα. Όπως έγινε και στις άλλες χώρες της Ευρώπης, η Ελλάδα απέκτησε ένα αυστηρό πλαίσιο «θετικού» δικαίου, που τον 19ο αιώνα θεωρούνταν σαν απαραίτητη βάση της ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου ζωής.
• Εκπαιδευτική πολιτική
Σημαντικές παρεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν και στην Εκπαιδευτική πολιτική. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1878 ως το 1895, οι μαθητές του Δημοτικού διπλασιάστηκαν από 79.000 σε 158.000, ενώ από 136 με 8000 μαθητές το 1875, αυξήθηκαν σε 281 με 18.000 μαθητές. Επίσης, διπλασιάστηκαν και οι μαθητές του Γυμνασίου, ανάμεσα στο 1875 και στο 1888, ενώ τον Ιούνιο του 1884 το ωρολόγιο πρόγραμμα της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης μετασχηματίστηκε ουσιαστικά.
Την ίδια εποχή, έγινε προσπάθεια αναμόρφωσης και των σχολικών βιβλίων, με τον νόμο ΑΜΒ΄ που προκήρυσσε γενικό διαγωνισμό για την εκπόνηση νέων διδακτικών βιβλίων. Αξιοσημείωτη υπήρξε και η προσπάθεια βελτίωσης της «καταθλιπτικής» και «καταπιεστικής» ατμόσφαιρας των σχολείων: το Υπουργείο Παιδείας, με επανειλημμένες εγκυκλίους ζητούσε από τους Νομάρχες την παραδειγματική τιμωρία των δασκάλων που επέμεναν σε αθρόους «ραβδισμούς» σε βάρος των μαθητών. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί και η πρώτη προσπάθεια που κατέβαλε προς τη διαφοροποίηση των εκπαιδευτικών δικτύων: σημειώθηκαν τα πρώτα διστακτικά βήματα προς τη δημιουργία κάποιων τεχνικών και επαγγελματικών σχολών.
Πιθανώς, ο Τρικούπης, να επηρεάστηκε από τις εκπαιδευτικές αντιλήψεις του Γάλλου Πρωθυπουργού Ferry. Αναγνωρίζεται, ωστόσο, ότι ο Τρικούπης υπήρξε ο πρώτος πολιτικός εκφραστής μιας συνειδητής αστικής εκπαιδευτικής πολιτικής που ήθελε να προσαρμόσει την εκπαίδευση στις ανάγκες του συστήματος, διαβλέποντας, έστω και αχνά, τη σκοπιμότητα της τεχνικής εκπαίδευσης και τις πιθανές διαβρωτικές επιπτώσεις της απόλυτης εκπαιδευτικής ισοπολιτείας στη διαδικασία παγίωσης της αστικής κυριαρχίας.
Εξεταζόμενο από κάθε άποψη, το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα του Χ. Τρικούπη αποτέλεσε αναμφισβήτητα σημείο καμπής στην ιστορική πορεία του νεότερου ελληνισμού, αλλά και σταθερή παρακαταθήκη για το μέλλον. Ωστόσο, παρά τις αρχικά μεγάλες προσδοκίες, το εγχείρημα παρέμεινε τελικά μετέωρο. Το υψηλό κόστος των δημοσίων επενδύσεων, το «φιλόδοξο» εξοπλιστικό πρόγραμμα των ενόπλων δυνάμεων, η αποτυχία διαχείρισης των δημοσιονομικών προβλημάτων, η εκρηκτική αύξηση του ελληνικού δημοσίου χρέους, η σταφιδική κρίση που εκδηλώθηκε το ίδιο χρονικό διάστημα όπως και η επιδείνωση του εμπορικού ελλείμματος της χώρας, οδήγησαν τον Χ. Τρικούπη τον Δεκέμβριο του 1893 να κηρύξει την πτώχευση του ελληνικού κράτους. Η συντριπτική ήττα του τρικουπικού κόμματος στις εκλογές της 16ης-28ης Απριλίου 1895 σηματοδότησε και το τέλος της πολιτικής σταδιοδρομίας του Χ. Τρικούπη, ο οποίος δεν κατόρθωσε να εκλεγεί καν βουλευτής, χωρίς ωστόσο ακόμη και αυτή η εξέλιξη να αμβλύνει την αποφασιστική συνεισφορά του στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της νεότερης Ελλάδας.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Hering, G. (2006). Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936. τ. 1, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σ. 536-537.
Γαρδίκα, Κ. (2010). «Χαρίλαος Τρικούπης: Προγραμματικές δηλώσεις (1882). Ομιλία Χαρίλαου Τρικούπη», στο: Τετράδια Κοινοβουλευτικού Λόγου (Επιμ. Μπότσιου, Κ.), τετρ. 2. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, σ.σ. 93-102.
Κλάψης, Α. (2019). Πολιτική και Διπλωματία της Ελληνικής Εθνικής Ολοκλήρωσης 1821-1923. Εκδόσεις Πεδίο, σ.σ. 178-179, 180, 184.
Λούβη, Λ. (2003). «Το εθνικό ζήτημα», στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, (Επιμ. Παναγιωτόπουλος, Β.), τ. 5. Ελληνικά Γράμματα, σ. 37-44.
Μαρωνίτη, Ν. (2003). «Η εποχή του Γεωργίου Α΄». στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, (Επιμ. Παναγιωτόπουλος, Β.), τ. 5. Ελληνικά Γράμματα σ. 13.
Μπάλτα Α., Βόγλη Ε., Χρηστίδης Χ. (2015). «Θέματα ελληνικής ιστορίας (19ος-20ος)». Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα. σ. 216.
Παπαγιαννάκης, Λ. (1982). Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι, 1882-1910. Γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις. ΜΙΕΤ σ. 107.
Παπαγιαννοπούλου, Ε. (1989). «Η διώρυγα της Κορίνθου. Τεχνικός άθλος και οικονομικό τόλμημα». Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό ίδρυμα ΕΤΒΑ.
Σβολόπουλος, Κ. (2019). Ελληνική Εξωτερική Πολιτική, 1830-1981. Εκδόσεις, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 86-87.
Τσουκαλάς, Κ. (1977). «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαρίλαου Τρικούπη», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. «Εκδοτική Αθηνών», τόμ. ΙΔ΄, σ.σ. 41-42.
Ακολουθήστε το XanthiNea.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα της Ξάνθης και όλες τις ειδήσεις.
